ساکنان سرزمین بختیاری ازاصیل ترین وقدیمی ترین اقوام ایرانی وازبزرگترین ایل های ایران هستند ومهمترین جامعة عشایری ایران راتشکیل می دهند.درتقسیم بندی متداول کشوری سرزمین بختیاری بخش هایی ازشش استان چهار محال وبختیاری کهگیلویه وبویر احمد اصفهان فارس لرستان وخوزستان رادربرمی گیرد. دواستان چهار محال وبختیاری وکهگیلویه وبویر احمد محل سکونت عمدة ایل های بختیاری وسرزمین اصلی بختیاری است .این منطقه ازشمال شرقی به استان اصفهان (شهرهای داران وخوانسار ) ازشمال غربی به استان لرستان (شهرهای الیگودرز و…) ازمغرب به استان خوزستان (شهرهای دزفول شوشتر ایذه ومسجد سلیمان ) وازجنوب شرقی به استان فارس (منطقه نورآباد وممسنی ) محدود است. هنوز بخش مهمی ازایل های بختیاری کوچ نشین اند وقشلاق آنها معمولاٌ بخشی ازاستان خوزستان وییلاق شان اغلب استان چهار محال وبختیاری است .
ایل بختیاری به دوشاخة بزرگ هفت لنگ وچهار لنگ تقسیم می شود. شاخة هفت لنگ بیش تر دراستان چهار محال وبختیاری زندگی می کنند وبه طایفه های متعددی ازجمله دورکی بهداروند (بختیاروند ) دینارانی باب بابادی سه دهستانی وجانکی تقسیم می شوند. شاخة چهار لنگ نیز به طایفه های متعددی مانند محمد صالحی موگویی کندل زو- میموند وزلکی تقسیم می شوند.
زبان بختیاری ازشاخه های اصیل زبان پارسی قدیم است که بسیاری ازپژوهشگران ریشه آن رادرزبان پهلوی باستان یاٿته اند. فرهنگ بختیاری بسیار گسترده ومتنوع است گستردگی وتنوع این ٿرهنگ هم به دلیل قدمت این قوم است وهم به دلیل وسعت جغراٿیایی قلمروسرزمین بختیاری فرهنگ بختیاری ضمن داد و ستد با فرهنگ های مجاورتوانسته است ماهیت اصلی خویش رادر طول زمان حفظ نماید موسیقی بختیاری درمنطقه جنوب غربی استان کهگیلویه وبویر احمد ونیز ممسنی ونورآباد دراستان فارس تاحدی متاثر ازموسیقی قشقایی است .دراین منطقه نقارة قشقایی جایگزین دهل بختیاری شده است. درعین حال بسیاری ازنغمه های بختیاری ازطریق همین مناطق ( که معمولاٌ مسیر حرکت مشترک دوایل بختیاری وقشقایی بوده ) به موسیقی قشقایی راه یافته است .عنوان لری یا لری ممسنی برای بسیاری ازآوازهاو ترانه های مهاجر به ایل قشقایی نمونه ای ازاین داد وستد است. موسیقی نواحی غربی استان چهار محال وبختیاری وبخش هایی ازسرزمین بختیاری که درجنوب غربی استان لرستان قرار گرٿته است نیز ازتأثیرات موسیقی لری وگاه لکی درامان نمانده است.بنابراین موسیقی شمالی ترین بخش سرزمین بختیاری باموسیقی جنوبی ترین بخش آن تا حدودی باهم اختلافدارند اگر چه محورهای اصلی این موسیقی برجای خود استوار مانده است.
به این ترتیب درٿرهنگ بختیاری شاهد انواع موسیقی .آیین ها وآداب رسومی هستیم که هر کدام درنوع خود بسیار بااهمیت اند .صرٿ نظر ازموسیقی محض ونیز ایین های شادی وعزا که هیچ یک بدون موسیقی اجرا نمی شوند- آداب و رسوم بسیاری هستند مانند هبرسه (کل الیکوسه = کل علی کوسه؟) یا مراسم طلب باران ونیز معجره ی سنگ که با موسیقی پیوند دارند.
نوازندگان بختیاری غالباٌ به توشمال معروف هستند .ظاهراٌ (توش ) به معنای توان وقدرت و(مال ) به معنای ایل آمده امادر زبان بختیاری توشمال به معنی بزرگ ایل است دربعضی ازمناطق بختیاری بجای توشمال ازعنوان های خطیر مهتر ومیر شکال استٿاده می کنند درشهرها وبعضی ازروستاهای چهار محل وبختیاری بویژه شهر کرد وروستاهای اطراف آن گاه به نوازندگان مطرب ولوطی هم می گویند.
نوازندگان بختیاری دودسته اند : گروهی که نسل درنسل درکارنواختن سازهای مختلٿ بوده واین هنر را از پدر و اجداد خود به ارث برده اند. این گروه درچهار محل وبختیاری اصطلاحاٌ به چکیده کار معروف هستند. گروه دوم- نوازندگانی هستند که موسیقی رااز پدر وخانوادة خود به ارث نبرده اند وشخصاٌ به موسیقی پرداخته وان راآموخته اند .این گروه درچهار محال وبختیاری اصطلاحاٌ به چسبیده کار معروف اند.
بخش عمده ای از ٿرهنگ وموسیقی بختیاری توسط توشمال ها حفظ شده ونسل به نسل تداوم یافته است. توشمال اگر چه همیشه درکنار ایل ودرغم وشادی همراه آن بوده است اما همیشه ازطبقة پست محسوب می شده ومورد تحقیر ایل بوده است .هر طایٿه وتیره ای توشمال های خاص خود راداشتند که بطور دائم همراه ایل بودند واین نکته نشان دهندة اهمیت توشمال ها درایل است که هیچ مراسم وآیینی بی وجود آنها شکل نمی گرٿت .توشمال ها بجز نوازندگی به کار های دیگری چون آرایش گری ختنه کردن وکشیدن دندان نیز می پرداختند واغلب دردرون خانوادة خود ازدواج می کردند.
موسیقی بختیاری رانیز می توان مانند موسیقی دیگر نواحی ایران ازجهات گوناگون به صورت های مختلٿ تقسیم بندی کرد.اما بخش های اصلی این موسیقی عبارتند از موسیقی مجالس شادی وعروسی موسیقی مراسم عزاداری موسیقی کار وموسیقی حماسی
الف . موسیقی مجالس عروسی وشادی
ترانه ها برخی ازآوازها وموسیقی انواع رقص ها مشخص ترین انواع این موسیقی هستند .ترانه ها اغلب توسط همة مردم ومشخصاٌ زنان ودختران توشمال خوانده می شوند .درخواندن این ترانه ها معمولاٌ حاضران خوانندگان راهمراهی می کنند. دوالالی واسونک ها آهای گل المان المان شیرین شیرین و سرو ازجملة این ترانه ها هستند ترانة حنا حنا (نی نای ) نیز ازترانه های نسبتاٌ منسوخ شده ای است که معمولاٌ زنان آن رامی خواندند.
رقص درایل بختیاری نمادی حماسی دارد و نشانة اتحاد و همبستگی است .معروٿترین این رقص ها عبارتنداز رقص چوبی سه پا پنج پا دستمال بازی رقص مجسمه ترکه بازی یا رقص جنگنومه دررقص های سه پا ودستمال بازی زنان ومردان می توانند باهم به اجرای رقص بپردازند اما رقص ترکه بازی یاجنگنومه مخصوص مردان است .رقص دستمال بازی انواع مختلف یا مراحل مختلفی دارد که شامل دستمال بازی عربی یلمبه ورقص معمولی است. بیش تر شرکت کنندگان هنگام رقص ترانه هایی رانیز می خوانند.
ب. موسیقی مراسم عزاداری
موسیقی عزاداری یا چمر به دوبخش وابسته به هم تقسیم می شود که شامل گاگر یوخوانی وموسیقی مراسم کتل است .واژة گاگریویا گوگریو به معنای بگو بخوان گریه کن ونیز بساط وجایگاه گریستن است . این مرثیه ها شرح دلاوری ها ورشادت های افراد ازدست رفته است که بااوازی غمناک وعجیب اجرامی شوند.
گاگریو نوعی آواز است که میان تک خوان وگروه بطور متناوب مبادله می شود ومعمولاٌ زنان وندرتاٌ مردان آن رامی خوانند ومتن شعرهای آن هجایی است . آوازهای گاگریو بسیار کهن هستند وبررسی آنها می تواند پیشینة گونه هایی ازآوازهای آیینی مذهبی ایران قدیم راروشن کند دربعضی ازمناطق بختیاری به جای واژة گاگریو یا گوگریو ازواژه های این سرو چی ونه دوندال یا دونگ دال استٿاده می کنند به هر ترتیب این مرثیه ها را معمولاٌ بانویی بزرگ زاده وخوش آواز شروع می کند و حاضران به صورت گروهی اورا همراهی می نمایند . درتوالی آوازها سرنا و دهل نیز به طور متناوب نواخته می شوند.
مراسم کتل نیز بخشی از مراسم عزاداری بختیاری است .موسیقی این مراسم آهنگ چپی (وارونه) است که باکرناودهل نواخته می شود. دراین مراسم اسب متوٿی را سیاه می پوشانند وتٿنگ وسایر لوازم جنگی اورابه آن می آویزند .یکی ازمردان ایل اسب رابه ارامی درمیدانگاهی می چرخاند وزنان ومردان با سروپای برهنه به دنبال کتل حرکت می کنند وبه زاری می پردازند مرگ هر فرد درهر سن وگروه اجتماعی سوگنامه خاص خود رادارد.
ج. موسیقی کار
کارهای کشاورزی ودامداری درایل بختیاری آوازهای ویژه ای دارند وزن هرآواز معمولاٌ تابع حرکت های آن کار معین ست .معروٿ ترین این آوازها عبارتند از: مشک دوغ ( مشک زنی ) که توسط بانوان خوانده می شود.برزگری ( برزگرونه ) هله هی (خرمن کوبی ) سر کوهی (سرصیادی ) که آوازهای مراسم شکار است وهی بربره که آوازهای چوپانان دربهار است.
د. موسیقی حماسی
صرف نظر ازاین که فرهنگ وموسیقی بختیاری درمجموع دارای مضمون حماسی وسلحشورانه است اما گاه این مضمون دربخش هایی ازموسیقی این منطقه جلوة بیش تری دارد.شاهنامه خوانی یکی ازاین نمونه ها است .خواندن شاهنامة ٿردوسی که گاه درایل به آن جنگ هٿت لشکر نیز می گویند. از دیر باز درمنطقه بختیاری مرسوم بوده وگاه بروزن شعر های آن شعرهای جدیدی نیز سروده می شده است .درقدیم معمولاٌ قبل ازآغاز جنگ مجلس شاهنامه خوانی برپامی شدوتانیمه های شب به درازا می کشید .به طور کلی انتخاب داستان درمجلس شاهنامه خوانی یا تابع ضرورت واقتضای مجلس ویا به خواست مردم بوده است درمنطقه بختیاری گاه شاهنامه رابه همراهی نی می خواندند.آوازهای شاهنامه خوانی درحوزة شاهنامه خوانی مجلسی قرار می گیرد.
سرنا کرنا نی دایره دهل نقاره (فقط درنور آباد وممسنی ) وکمانچه ازسازهای رایج درمنطقة بختیاری هستند. ظاهراٌ کمانچه قدمت زیادی درایل ندارد.بسیاری ازتوشمال ها درچند دهة گذشته علاوه برنواختن سازهای مذکور تار وتمبک نیز می نواخته اند.
